پارانویا یک فرآیند فکری است که باعث بی‌اعتمادی و سوءظن غیرمنطقی نسبت به افراد دیگر شده و دارای درجه‌بندی‌های متفاوتی است که می‌تواند بسیار خفیف و یا شدید و ناراحت‌کننده باشد. در واقع این افراد فکر میکنند که همه می‌خواهند به آنها صدمه بزنند یا آنها را ناراحت کنند؛ به طوری که همیشه خود را در معرض خطر و تهدید مردم می‌دانند. چنین افرادی حتی اگر دلیل قانع‌کننده‌ای وجود نداشته باشد، تماشا میکنند، خیره می‌شوند و یا حتی علیه شخصی اقدام میکنند. آنها هرگز نمی‌پذیرند که دارای پارانوئید هستند؛ زیرا کاملاً از افکار و احساسات خود مطمئن هستند.
این نوع افکار در بین مردم عادی بسیار رایج است و معمولا به صورت موقت و بی ضرر هستند؛ اما چیزی که باعث می‌شود نگاه دقیق‌تری نسبت به اختلال پارانویا داشته باشیم، این است که در بسیاری از موارد علائم هشداردهنده‌ی شدت یافتن این اختلال، برای فرد مبتلا و حتی اطرافیان او آشکار و شناخته شده نیست و به دلیل فرهنگ جامعه ما بسیاری از اطرافیان، ویژگی‌‌های افراد مبتلا به پارانویا را با غیرت مردانه، تعصب، حسادت زنانه و گاه با حمایت، علاقه بیشتر و دلسوزی و حتی دینداری اشتباه می‌‌گیرند. در نتیجه نسبت بدان سکوت میکنند و به جای درمان فرد بیمار یا دارای اختلال، خود را با استانداردهای نادرست او سازگار میکنند. پارانویا همیشه یک بیماری یا اختلال نیست و بسیاری از افراد در مدت زمان کوتاهی آن را تجربه می کنند که در موارد شدید، بیماری بالینی پارانوئید یا اختلال شخصیت پارانوئید نامیده می شود.
علائم پارانویا
برخی از علائم پارانویا عبارتند از:
- احساس قربانی بودن یا قربانی شدن
- احساس آزار و اذیت از سوی دیگران
- دچار سوتفاهم شدن
- بی اعتماد بودن نسبت به دیگران
- انزوا و گوشه گیری
همه این علائم بسته به شدت بیماری می‌تواند از خفیف تا شدید باشد. تشخیص این بیماری مانند اکثر بیماری‌های روانی دیگر با تشخیص روانشناس یا روانپزشک صورت می‌گیرد.
افکار رایج مبتلایان پارانویا
افراد مبتلا به اختلال پارانویا اغلب عجیب به نظر می‌رسند.
- فرد فکر می‌کند که دیگران بدون دلیل موجه از او سوءاستفاده میکنند، فریبش می‌دهند یا به او آسیب می‌زنند.
- ذهن فرد دائماً درگیر شک و تردیدهای ناموجه در مورد امانتداری و وفاداری دوستان و همکاران است.
- با وجود اینکه دیگران نمی‌خواهند به او صدمه بزنند، او بی‌دلیل می‌ترسد اطلاعاتی که به اشتراک می‌گذارد علیه او استفاده شود.
- کلماتی که برای دیگران بی‌معنی و مهربان و یا کاملاً خنثی هستند، تحقیرآمیز یا تهدیدکننده می‌داند.
- همیشه کینه را حفظ می‌کند، توهین و احساسات جریحه‌دار و انتقاد را نمی‌بخشد.
- به سرعت جملاتی که برای دیگران آشکار نیست را علیه شخصیت و شهرت خود دانسته و در برابر آن به صورت عصبانیت یا تلافی، واکنش نشان می دهند.
- مکرراً بدون توجیه منطقی به وفاداری همسر یا نامزد خود شک می‌کند.
علائم فیزیکی
- میل جنسی آنها تغییر می‌کند.
- کاهش یا افزایش وزن
- بی‌خوابی
- خستگی
- تحریک‌پذیری
دلیل ایجاد اختلال شخصیت پارانوئید
اینکه دلیل اصلی ایجاد اختلال شخصیتی شکاک چیست، هنوز مشخص نشده است. اما بر اساس احتمالات موجود، این نوع بیماری را می‌توان ترکیبی از عوامل روانشناختی و بیولوژیکی دانست. این بیماری معمولا در افراد مشاهده شده که یکی از اقوام نزدیک او دچار اسکیزوفرنی باشد. پس شاید این ارتباط ژنتیکی، یکی از دلایل اصلی اختلال شخصیتی باشد. دلیل بعدی را می‌توان در دوران کودکی فرد جستجو کرد. مثلا در دوران کودکی با یک خشم یا محبت بیش از اندازه از جانب والدین مواجه شده که به واسطه آن احساس ناامنی می‌کند.این مسئله در سنین بالاتر و به مرور زمان تبدیل به اختلال شخصیت پارانوئید بدبین خواهد شد. سایر مواردی که ممکن است تبدیل به اختلال شخصیت پارانوئید شوند، عبارتند از:
- طلاق گرفتن
- مجرد ماندن
- زندگی در یک خانواده کم درآمد
- بیوه شدن
- آسیب دیدن از دیگران
- زندگی با فرد مبتلا به اختلال شخصیت شکاک
میزان شیوع بیماری در مردان و زنان
احتمال ابتلا به پارانوئید بدگمان تقریبا بین نیم تا ۲.۵ درصد است. یعنی از بین هر ۱۰۰ نفر، یک یا دو نفر دچار چنین اختلالی در شخصیت خود می‌شوند. البته این آمار و ارقام برای افرادی که الکل مصرف میکنند، در حدود ۴.۴ درصد است. این اختلال شخصیتی در اوایل بزرگسالی ظاهر می‌شود و احتمال بروز آن در مردان، بیشتر از بانوان است.
پیشگیری از اختلال شخصیت پارانوئید
تقریبا می‌توان گفت که هیچ روشی برای پیشگیری از بروز این اختلال در شخصیت افراد وجود ندارد. چون زندگی انسان امروزی با یک‌سری فشارهای روانی و جسمی همراه است. اما با درنظر گرفتن نکات رفتاری و جلب اعتماد فرد مبتلا به پارانوئید، می‌توان شیوه‌های مقابله با چنین وضعیتی را به او آموزش داد. البته انجام کارهای زیر نیز می‌تواند به کاهش اثرات مخرب این اختلال کمک کند:
- انجام ورزش
- داشتن یک رژیم غذایی متعادل، سالم و متنوع
- انجام مدیتیشن
- دوری از فشارهای عصبی و فکری
- آشنایی با شیوه‌های مدیریت استرس و کنترل آن
- دوری از مصرف الکل و مواد مخدر
- داشتن خواب کافی و مناسب
درمان اختلال شخصیت بدبین
برای درمان اختلال پارانوئیدی از دو روش دارودرمانی و روان‌درمانی استفاده می‌شود. هدف اصلی از بکارگیری این روش‌ها، ایجاد یک رابطه مشارکتی و سرشار از اطمینان است. رابطه‌ای که مهارت‌های اجتماعی فرد را تقویت کرده و تاثیر افکار آسیب‌رسان را کاهش دهد.
چون حساسیت بیماران پارانوئیدی بسیار زیاد است و نسبت به کوچک‌ترین مسائل جبهه‌گیری میکنند. به‌هرحال فرآیند درمان این بیماری بسیار آهسته بوده و نیاز به اقدام مناسب دارد. معمولا از دو روش درمانی زیر برای درمان اختلال پارانوئید استفاده می‌شود.
دارو درمانی
اکثر داروهایی که برای درمان بیماری پارانویید تجویز می‌شوند، از نوع ضد اضطراب هستند. داروهایی همچون کلونازپام (Klonopin) و دیازپام (Valium) که سرآسیمگی را درمان می‌کند. برای از بین بردن افکار شبه هذیانی، باید از داروهای ضد روان‌پریشی مانند هالوپریدول (Haldol) یا الانزاپین (Zyprexa) استفاده کرد.
داروی پیموزاید (orap) هم برای کاهش افکار پارانوئید استفاده می‌شود. مصرف هر کدام از این داروها بدون تجویز پزشک کاملا اشتباه است. چون روند این بیماری در افراد مبتلا به اختلال شخصیت شکاک با یکدیگر فرق دارد. عده‌ای تا آخر عمر چنین اختلالی در رفتار خود خواهند داشت. اما در برخی دیگر از این بیماران، پارانوئید پیش درامدی برای بیماری اسکیزوفرنی است.
روان‌درمانی
این شیوه از درمان بیشتر توسط درمانگران اجرا می‌شود. چون این افراد با انواع اختلالات شخصیتی آشنا بوده و آموزش‌های لازم در این زمینه را دیده‌اند.
مشکلات در روابط و ازدواج
معمولا در اغلب موارد اختلال شخصیت پارانوئید زمانی خودش را به طور مشهود نشان میدهد که فرد کنترل شریک زندگی و رابطه را به صورت بیمارگونه به دست می‌گیرد و برای استقلال طرف مقابل ارزشی قائل نیست. انواع شک و تردیدها را در مورد شریک زندگی خود عادی می‌بیند و این احساس را به او نسبت میدهد. یعنی بدبینی خود را ناشی از بی‌بند و باری شخص مقابل می‌داند. به عنوان مثال، اگر یک فرد عادی با یک فرد پارانوئید آشنا شود، ابتدا متوجه می‌شود که او از رابطه‌اش با اطرافیانش منزجر است و از بدو ورود به دانشگاه به همه دانشجویان و افراد در حین تحصیل یا کار مشکوک است. او احساس می‌کند توسط همکلاسی‌ها و اساتید مورد سوال و سرزنش قرار می‌گیرد که این رفتارها به مرور تبدیل به خشونت می شود. شخص می‌تواند درس نخواند و در خانه بماند، اما باز هم مشکل حل نمی‌شود و در نهایت فرد پارانوئید به روابط اعضای خانواده و علاقه آنها به یکدیگر مشکوک می‌شود.
مشکل اصلی در برقراری رابطه با فرد مبتلا به اختلال شخصیت پارانوئید زمانی است که فرد فکر می‌کند با محدود کردن خواسته‌های خود یا انجام کارهایی که فرد بیمار ادعا می‌کند او را آرام می‌کند، شک و تردید و عدم اطمینان وی را از بین می‌برد؛ در حالی که اینطور نیست و فرد پارانوئید تمام حرکات، رفتارها و شایعات طرف مقابل را تنها به خیانت تعبیر می‌کند و تغییرات رفتاری او را مهر تاییدی بر شک و گمان‌هایش می‌داند.
متاسفانه افراد دارای این اختلال بیش‌ترین ضربه را به همسر و خانواده‌ی خود وارد میکنند بنابراین هنگام ازدواج، طرفین باید با توجه به توضیحات داده شده نهایت دقت خود را در تشخیص این اختلال به عمل بیاورند و این اختلال را به حساب محبت و عشق، غیرت یا تعصب نگذارند. شاید به همین دلیل است که طلاق‌‌های ناشی از اختلال بدگمان یکی از طرفین، درصد بالایی از دلایل طلاق را تشکیل میدهد.
در ادامه به چندین نمونه از اشتباه افراد در تشخیص اختلال پارانویای شریک زندگی اشاره می‌کنیم:
نمونه (۱)، هنگام درخواست طلاق
من مثل یک اسیر زندگی می‌کنم. شوهرم مرا در منزل زندانی می‌کند. وقتی از خانه خارج می‌شود، درب خانه را روی من قفل می‌کند. دستگاه تلفن را جمع می‌کند و با خود سر کار می‌برد تا مبادا ارتباطی با بیرون برقرار کنم. او حتی قفل‌های بزرگی برای پنجره‌ها تهیه کرده که وقتی از منزل خارج می‌شود نتوانم پنجره‌ها را باز کنم. اگر روزی، وقتی شوهرم نیست، در خانه‌ام آتش‌سوزی شود، من هم همراه با وسایل خانه خواهم سوخت و اگر زلزله بیاید، حتی نمی‌توانم جان کودک یک ساله‌ام را نجات دهم!
همین نمونه قبل از ازدواج
وقتی نامزد بودیم و برای اجاره آپارتمان به آژانس‌های معاملات املاک، مراجعه می‌کردیم، شوهرم اصرار داشت آپارتمان طبقات سوم به بالا را اجاره کنیم و البته آپارتمانی که اجاره می‌کنیم در طبقه آخر و چسبیده به پشت بام نباشد. قبل از دیدن خودِ آپارتمان، اول به سراغ پنجره‌ها می‌رفت. آنها را باز می‌کرد و به دقت به بیرون نگاه می‌کرد؛ این کار او توجه همه و حتی مشاور املاک را جلب می‌کرد. وقتی علت را جویا می‌شدم، می‌گفت پنجره باید طوری باشد که کسی نتواند از آن وارد و یا خارج شود. پرسیدم مگر قرار است کسی از پنجره بیرون برود یا داخل بیاید؟ در جواب گفت برای همسر خوب و زیبایی مثل تو، باید خانه‌ی امنی فراهم کرد! ما حدود چهار ماه به خاطر حساسیت بیش از حد او دنبال خانه گشتیم تا بالاخره زندان مورد نظر او با درها و پنجره‌های آهنی میله‌دار پیدا شد!
نمونه (۲)، هنگام درخواست طلاق
در خیابان جرأت ندارم به اطراف نگاه کنم. اگر چشمم به طور اتفاقی به مردی بیفتد، شوهرم در خیابان جلوی همه مرا کتک می‌زند! یک بار که با اتومبیل شخصی خودمان به مسافرت می‌رفتیم، از شهر که خارج شدیم به جایی رسیدیم که حتی پرنده پر نمی‌زد، سرم را بالا آوردم و به درختان اطراف جاده نگاه کردم. شوهرم اتومبیل را متوقف کرد و گفت به چه نگاه می‌کنی، باید بروم درختان اطراف جاده را جستجو کنم. حتماً کسی پشت آنها مخفی شده که با تو قرار ملاقات دارد!
همین نمونه، قبل از ازدواج
وقتی برای خرید عروسی بیرون می‌رفتیم، شوهرم اکثر اوقات اخم می‌کرد و عصبانی بود. حتی یک بار در طلافروشی جلوی همه سرم داد زد و گفت برو بیرون! وقتی بیرون رفتیم با اخم و عصبانیت گفت چرا به فروشنده گفتی فلان حلقه طلا را بیاورد، تو باید به من بگویی و من به فروشنده بگویم! تعجب کردم و گفتم مگر اشکالی دارد؟
فکر کردم اگر خودم نشانی حلقه را به فروشنده بدهم، سریع‌تر می‌تواند آن را پیدا کند! در جواب گفت: انگار خیلی از فروشنده خوشت آمده؟ تعجب کردم، ولی فکر کردم چون مرا خیلی دوست دارد، دلش نمی‌خواهد با هیچ‌کس غیر از او حرف بزنم.
نمونه (۳)، هنگام درخواست طلاق
من حق ندارم با هیچ زنی، حتی با خواهرزاده‌ها و برادرزاده‌هایم احوال‌پرسی کنم. اگر به‌طور اتفاقی چنین احوال‌پرسی رخ دهد، تا چند هفته باید قهر، توهین، تحقیر و تهمت خانمم را تحمل کنم و متهم شوم که مرد خطاکار و فاسدی هستم. در ساعتی که از سرِ کار برمی‌گردم خانمم در پشت بام مخفی می‌شود و از بالا نگاه می‌کند، تا ببیند سرم پایین است یا به زن‌ها نگاه می‌کنم و اگر سرم یک لحظه بالا آمد، از بالا بر سرم سنگریزه پرتاب می‌کند!
همین نمونه، قبل از ازدواج
وقتی عقد کرده بودیم، خانمم از من خواست شغلم را عوض کنم. خیلی تعجب کردم چون شغل خوبی داشتم و درآمدم هم خوب بود. وقتی علت را جویا شدم. گفت: خانم همکارت که دفعه قبل گوشی را برداشت و تو را صدا کرد که بود؟
من تعجب کردم و به خانمم گفتم آن خانم یکی از همکاران قدیمی ماست که بالای ۵۰ سال سن دارد و خانم فوق‌العاده باوقاری است و شوهر، فرزند و حتی یک نوه دارد. همسرم گفت تو این چیزها را نمی‌فهمی، بهتر است جایی کار کنی که فقط همکار مرد داشته باشی! آن موقع فکر کردم که او کمی حسود است!
نمونه (۴)، هنگام درخواست طلاق
شوهرم اجازه نمی‌دهد حتی برای خریدن شیر خشک دختر کوچکم به تنهایی بیرون بروم. او می‌گوید همه مردها بد هستند و با نظر بد، به من نگاه میکنند و قصد بدی راجع به من دارند. در این چند سال که ازدواج کرده‌ایم هیچ‌وقت اجازه نداده بستنی یا ساندویچ یا غذایی در بیرون بخوریم.
می‌گوید این‌ها همه مسموم‌اند و ممکن است فروشنده چیزی در آنها ریخته باشد. من در خانه‌ام زندانی هستم، حتی اگر شوهرم یک هفته به مسافرت یا مأموریت اداری برود.
همین نمونه، قبل از ازدواج
ازدواج ما در فصل تابستان بود. وقتی برای خرید ازدواج بیرون می‌رفتیم با وجود گرمای زیاد، حتی اگر از تشنگی هلاک می‌شدیم، همسرم حاضر نمی‌شد نوشیدنی خنک یا آب‌میوه‌ای بخرد. فکر میکردم کمی خسیس است. با من شرط کرده بود که هرگز تنها از خانه بیرون نروم. می‌گفت دختر جوان و زیبایی مثل من نباید تنها بیرون برود. چون ممکن است بلایی به سرم بیاید. گمان میکردم به خاطر علاقه زیادی که به من دارد می‌خواهد همیشه موقع بیرون رفتن، در کنار من باشد!
نمونه‌های ذکر شده و مشابه آنها، احتمالاً با کمی تفاوت در بین اطرافیان همه‌ی ما وجود دارد. مراجعان زیادی در اثر بدگمانی و بدبینی شدید همسر، که اکثراً هم منجر به اعمال خشونت می‌شود به مراکز مشاوره،پزشکی قانونی و دادگاه‌ها مراجعه میکنند. متأسفانه این بدگمانی‌ها در بسیاری موارد به ضرب و شتم، فحاشی وهتک حرمت می‌‌انجامد. بنابراین از همان ابتدا در انتخاب چنین همسرانی دقت کنید.
سخن آخر
احتمال ابتلا به اختلال شخصیت پارانوئید بدبین رقم چشمگیری دارد. چون شاید خود ما یا یکی از اطرافیان ما جزو همان ۲درصدی باشیم که به آن اشاره شد. این نگرانی زمانی تشدید می‌شود که بدانیم علاوه بر ژنتیک، روش‌های دیگری برای ابتلا به این بیماری وجود دارد که در طول مقاله به آن اشاره شد. مشکل اصلی در ارتباط با بیمار مبتلا به اختلال شخصیتی پارانوئید بدبین، قبول نداشتن خود بیماری است؛ خیلی سخت می‌توان فردی را درمان کرد که نمی‌پذیرد بیمار است. پس آینده چنین شخصی، بستگی به واکنش‌های اطرافیان او دارد. اگر ساده از کنار این بیماری گذشته و به فکر درمان آن نباشند، این بیماری باعث نابودی زندگی مشترک و جایگاه اجتماعی بیمار می‌شود؛ اما با مراجعه به درمانگران و متخصصین این حوزه، می‌توان اختلال پارانویا را کنترل یا شاید درمان کرد.
اگر خودتان و یا نزدیکانتان تجربه علائم اختلال پارانویا را داشته‌اید، در نظرات آن را با ما به اشتراک بگذارید.